Un hêrezh diaes da lonkañ, hini purerezh Donez

« Biskoazh n’ez eus bet ul lec’hienn ken uhel e live teknikel ! Salioù kontroliñ zo a denn eus logelloù kirri-nij. » Gwrac’h eo Rémy Klein gant e labour war an eoul-maen. Pell zo emañ war e leve bremañ, ha chomet eo tost e galon ouzh purerezh Donez el Liger-Atlantel, lec’h m’eo bet sterner etre 1976 ha 1996. « Pa oamp studierien, ma breur Pêr ha me, hag eñ deuet da vout rener war-lerc’h, e labouremp eno pa vezemp studierien, gant ar garg a skoazeller-oberataer. Gounezet e veze ganeomp tost div wech pezh a c’houneze hon tad a oa micherour e Chanterioù an Atlantel ! ».

«Oadvezh aour» ar burerezh perc’hennet gant Antar e oa da neuze, pa oa echu gant an eil stroñs an tireoul (1979), hervez Rémy Klein: « Kement hini a glaske skeiñ ouzh an nor da c’houl’ digor ti Antar da neuze ! 14 miz gopr a veze ganeomp, hag un adc’hopr dre gementad a veze roet e miz C’hwevrer, aet e oa ar maout ganeomp da c’hoari ar sac’h ! », emezañ c‘hoazh, entan en e vouezh. « Diouzh an hañv e veze aozet kreizennoù vakañsoù paeet gant an embregerezh ha kaset ar vugale div wech ar sizhun war draezhennoù ar Baol. »

Hag ouzhpenn da-se e veze kinniget « lojeizoù-kar g» evit lod eus ar sternerien, ha tiez dereat o feurm evit ar vicherourien. E berr gomzoù « gwir araokadennoù sokial evit annezidi Donez a veze kinniget gant ar burerezh », eme an hini a oa bet sternier e-barzh an embregerezh tireoul e dibenn e vuhez micherel.

E-doug degadoù bloavezhioù eo bet Donez, ur 15km bennak eus Sant-Nazer, o tennañ gounit eus gant an adc’hounidoù war an tailhoù diwar Antar, Elf, ha Total goude-se (bet perc’henned al lec’hienn) ha diwar o is-kevratourien.

E-burev bras an ti-kêr omp bet degemeret gant François Cheneau, maer Donez abaoe 2014. Keuz zo en e vouezh pa gont deomp mareoù lorc’hus e kêr c’henidik : « Gwechall e veze ul liamm kreñv etre ar gumun hag ar burerezh abalamour m’eo bet tapet gounidoù un tamm mat uheloc’h eget pezh a veze gant kumunioù all hervez niver o annezidi. Taos war ar font ha taos micherel ar burerezh a zegase tamm-pe-damm an tri c’hard eus gounidoù ar gêr. Bet hon eus bet ur stad-kêr e 1965, ur poull-neuiñ e 1968, ha kalzik a draoù all ! », eme c’hoazh François Chéneau.

Savet ez eus bet evel-se teir sal an holl sportoù, ur vediaoueg, ur sal abadennoù, ur sinema, un ti evit ar yaouankiz… Liammoù strizh e veze etre ar gêr hag ar burerezh, ha merzhet e veze tre betek ar c’huzul-kêr : « Eil-maer on bet da René Drollon, a oa maer hag implijad ar burerezh. En e raok e oa bet Alexandre Gravelle (war e leve, 96 vloaz hiriv an deiz), a oa bet e karg eus ar surentez […] Er c’huzul-kêr e oa un den a oa war e leve diouzh ar burerezh nevez a oa, koulz hag un den a laboure c’hoazh er burerezh ».

A-drugarez d’an adc’hounidoù taosoù fonnus-mat ha d’ar spletoù niverus a veze roet d’ar c’hopridi eo bet gouest ar greizenn eoul-gimiek da grignat tamm-ha-tamm ul lodenn gaer eus tachenn ar gumun hep na vefe bet savet re a reuz gant an annezidi. Padal eo en em gavet un niver bras a dud o vezañ o chom un nebeut kantadoù metradoù diouzh ar flammerennoù pe diouzh ar pentonioù, hag annezidi zo o deus bet ranket gwerzhañ darn eus o zachennoù, pe o zachenn a-bezh gwechoù zo zoken.

Thérèse Guilhard a oa bet ganet e 1932, ar bloaz ma oa bet savet ar burerezh gentañ, ha n’eo ket niverus ar re zo bet test eus an istor-se. E miz Gouere 1944 e oa bet tost da goll he buhez e bombezadegoù ar re unanet a oa sañset distruj ar staliadurioù tireoul a oa etre krabanoù an Alamaned da neuze, hag unnek vloaz goude-se, e 1955, e oa deuet d’en em staliañ gant he gwaz e kêriadenn Les Maraudais. E soñj ar vaouez nevez-dimezet e oa kavout repu e-kreiz an natur, pell-mat eus an takad industriel, tost a-walc’h diouzh ar chapel ar C’heloù Mat. « Ganeomp e veze pep tra hon oa ezhomm da neuze : un dachenn vras gant gwez frouezh e-leizh, gwini, yer… Gwelet e veze al listri o verdeiñ war al Liger, ha tro-dro deomp, parkeier labour-douar nemetken. »

Gant ar bloavezhioù o tremen e-biou, e ya tamm-ha-tamm an tachennoù labour-douar bividik etre daouarn an embregerezhioù is-kevratourien ar burerezh, ha lonket int bet dindan an ter hag ar c’harrdioù.

Hag en 2019 e pakont taol ar marv : ret eo d’ar c’houblad kuitaat o zi da viken, goude bezañ bet o chom eno e-doug 64 bloaz. O zi a oa war dachenn hent al linenn-houarn nevez da vezañ savet gant an SNCF evit mont e-biou d’ar burerezh. An hent e-biou-se a oa deuet da vezañ un dra ret abalamour ma oa erru gronnet an hent-houarn kozh etre pentonioù hag unvezioù produiñ ar greizenn eoul-gimiek, hag alese e oa erru dañjerus-kenañ an hent-se kenkaz ma vefe bet ur gwallzarvoud bennak. Ma ne oa nemet ti ar c’houblad a oa tonket da vout diskaret, un tri-ugent bennak a berc’henned all eo o deus ranket dilezel ul lodenn eus o liorzh pe eus o douar evit reiñ plas d’an hent-houarn.

Hep menegiñ an trouzioù noazus evit ar re o deus ar burerezh da zremmwel, en tu all d’an tri-ugent TTB (TGV) ha THR (TER) a dremen war ar bemdez. War-hed tro -dre da 40 hektar e oa tachenn ar burerezh e 1955 p’eo bet savet o zi gant ar re Guihard. War en tu all da 350 hektar emañ staliadurioù eoul-gimiek hiriv an deiz.

En tu all d’ur c’hantved zo e oa erru an eoul-maen er gêriadenn-se eus bord ar stêr Liger, a oa betek-henn un dachenn ledan gouestlet d’al labour-douar ha geunioù. Betek ar Brezel Bed Kentañ e veze Donez ur gêr a besketaerezh ha kenwerzh ar gwin, edeier, chatal ha gwaderezed zoken, gwerzhet betek Bro-Saoz evit o vertuzioù evit ar yec’hed. « Muturniet-bras e oa bet ma zad-kozh e-doug ar brezel, ha neuze e oa bet implijet evel mestr-micherour e mirlec’hioù eoul-maen kentañ e 1920. An hini kentañ e oa da zilezel al labour-douar evit mont d’an industriezh », eme François Cheneau c’hoazh.

E kalon an dachenn c’hleb-se, ec’hon, karrezennet gant kanolioù, poblet gant kerc’heized eo bet staliet ar mirlec’hioù eoul-maen kentañ e dibenn ar Brezel Bed kentañ. Savet e oa bet adkaeoù evit gellet degemer al listri karget a eoul-maen, evit ma vefe disammet un tamm prozh Sant-Nazer erru peuzleun. E 1932, e kalon un enkadenn labour-douar eo e oa bet lakaet da vont en-dro an unvez purañ eoul-maen kentañ. Meur a beizant o doa ranket paouez da labourat o douar a oa erruet da lakaat e gwerzh o nerzh-labour.

Met ne oa ket a-walc’h a lojeiz evit degemer kement a labourerien « savet e voe neuze kêrioù micherourien e-tal an uzinoù hag ar bourk », evel ma kont Christelle ha Fabrice Tripon en o levr gouestlet da istor ar gumun. E 1944 e oa bet distrujet 80 % eus ar bourk, hag adsavet neuze un nebeut bloavezhioù war-lerc’h, 1 gilometr pelloc’h e-diabarzh an douaroù.

Gant sikour emgar a-walc’h renerien al lec’hienn industriel. Displegañ ‘ra Christelle ha Fabrice Tripon penaos e oa bet prestet ur saverez parpagnoù d’ur strollad tud eus Donez, dezho da sevel o ziez « Castor », ur pennad hent diouzh ar bourk kozh. « Spletus e oa bet evit ar purerezhioù [tier outo d’ar c’houlz-se NGAS] dilec’hiañ ar bourk, evel-se o doa bet gellet en em ledañ a-hed ar stêr Liger adalek ar bloavezhioù 1950 », evel ma lâr deomp ar skridaozerien. Ur splet n’eo ket bet lezet a-gostez gant Purerezhioù Frañs Eoul-maen an Atlantel (deuet da vout Antar, Elf ha Total.

« N’eus ken met div gêr o doa ranket dilec’hiañ abalamour d’ar brezel », eme François Cheneau da echuiñ. Donez hag Oradour-sur-Glane, ar gêr eus Haute-Vienne bet brudet abalamour d’he foblañs bet lazhet gant an arme alaman d’an 10 a viz Even 1944.

« Deuet eo Donez da vout ur gêr d’an dud da gousket eno nemetken, ur gêr divuhez », hervez Florence, bet kejet ganti d’an 23 a viz Mae ar bloaz-mañ, war ar marc’had war blasenn Armand Morvan, diwar anv an hini bet maer er gumun etre 1945 ha 1959, pa oa ivez eil-rener ar burerezh. Hiriv an deiz e kaver e-tal ar gêr ul lec’hienn Seveso « live uhel » a ya war fallaat, pezh a grog da ankeniañ Florence, klañvdiourez e ti an dud, p’emañ he zri bugel ganti er gêr.

E 2021 ha 2022, e oa bet tri gwallzarvoud grevus en eil purerezh Frañs memes tra, pezh en doa roet tro da loc’hañ seul daol un enklask gant servijoù ministrerezh an treuzkemm ekologel : un deveradenn eoul-maen war ur san, sac’het an tredan hag un deveradenn diouzh ur penton strilheoul.

Pa ya an heol da guzh d’an 21 a viz Kerzu 2022 e oa bet aloubet ar bourk gant ur flaer strilheoul kreñv. Dre ma ne oa bet kaset tamm keloù ebet d’an annezidi diwar-benn an deveradenn strilheoul dañjerus a-walc’h o paouez en em gavout en unan eus pentonioù ar burerezh un 800 metr pelloc’h, e oa lod eus an annezidi o klask un displegadenn bennak en ur furchal e keflusker o c’harr.

Diboell a-walc’h pezh a c’hoarvezas neuze, hervez pezh a zo bet kontet deomp gant un apotiker yaouank a oa diouzh tro an nozvezh-se, Benjamin Bégo. Rak gouzout mat e oar n’eo ket sin mat seurt flaer : « anat eo e vefe bet gwelloc’h d’an dud chom ba’r gêr, ha ne oa ket ar c’houlz da vont er-maez ! ». Hervez muzulioù Aer Broioù al Liger, ar gevredigezh e-karget da ziwall kalite an aer er rannvro-se, e oa bet diskoachet da neuze kementadoù uhel benzen, a zo ur c’hompozad kankreiat.

War a seblant ez eo torret al liamm a veze etre annezidi Donez ha Total. « Goude ar brezel e oa un emglev : gant ar burerezh e veze degaset implijoù ha savadoù diwar an tailhoù. En eskemm e veze saotradurioù ha noazadurioù all. Evel-just ez eus kalz a nebeutoc’h a saotradurioù hiriv an deiz eget na oa da neuze, met aet eo da get ar gounidoù a veze degaset gant ar burerezh », hervez François Cheneau, dipit en e vouezh.

Hag abaoe m’eo bet savet ar c’humuniezhioù kumunioù e 2001 e vez dasparzhet ar savadoù diwar an tailhoù etre hollad kumunioù Sant-Nazer. Echu gant kêr Donez o pakañ gounidoù an eoul-maen eviti hepken. « Betek ar c’hleub melldroad n’eo ket arc’hantaouet ken gant Total ! », eme ar maer, feuket.

Abaoe m’eo bet harzhet ar produiñ (ouzhpenn 15 miz) da vare an enkadenn yec’hedel, ez eus bet kalz nebeutoc’h a bellgomzadennoù da TotalEnergies digant tud ar c’harter lakaet diaes gant trouzioù pe flaer (18 gwech e 2023 pa oa bet 106 e 2019, hervez an embregerezh). Padal e chom ankeniet an dud gant stad ar greizenn eoul-gimiezh erru kozh-mat. E prefeti al Liger-Atlantel da skouer.

D’an 20 a viz C’hwevrer 2024 ez eus bet kaset redi d’an embregerezh abalamour ma n’he doa ket doujet ouzh ar reolennoù surentez, ha ranket en deus chom a-sav sizhunvezhioù-pad : re alies e vez e sanioù o teverañ, ha n’heller ket fiziañ ken en e reizhiadoù alarmiñ.

Met evit Remy Klein, 80 bloaz hiriv an deiz, bet sternier er burerezh, n’eo ket torret evit kement-se e fiziañs en e implijer kozh. Poan en deus klevet e vefe lakaet douetañs war fiziusted an embregerezh : « Lod a glask lakaat bec’h war ar burerezh ! C’hoarvez ‘ra vefe gwallzarvoudoù, un tamm ‘vel war ur c’harr ! », a gendalc’h, birvilh ennañ. « Hiriv an deiz vez embannet pep tra e pep lec’h, lakaet pep darvoud war-wel, ha tamallet an embregerezh. A-benn nebeut ne vo ket moaien ken staotat tro-kein an ti hep bezañ lakaet da saotrer », emezañ kounnaret, en ur reiñ ur fustad d’« an normoù o deus lazhet hon industriezh ».

Arouezius eo Rémy Klein diouzh ul lodenn eus an dud – war o leve evit an darn vras anezho – ha ne fell ket dezho tamall TotalEnergies. War-bouez pa veneger ar glad istorel lec’hel bet gwallgaset gant ar gompagnunezh liesvroadel, evel evit pezh a sell ouzh kastell kaer Marzhinieg (Martigné) eus an XIXvet kantved, hag a oa bet diskaret a-daolioù palerezioù e 2014.

Hiriv an deiz e vez tro 630 den a vez o labourat evit TotalEnergies e Donez, hep kontañ kantadoù a eil-kevratourien. Pell a-walc’h neuze eus 3.000 maouez pe gwaz a veze implijet e ti Antar e penn-kentañ ar bloavezhioù 1960. N’eus liamm ebet ken bremañ etre darn vras an 8 000 annezad er gumun hag ar burerezh. Micherourien eus outo dreist-holl (dindan 3 % a sternerien), ha tud yaouank-tre : 40 % outo dindan 30 vloaz.

« E-touez ar re zo bet oc’h en em staliañ, kalzik outo a labour e ti Airbus, er Chanterioù pe evit o eil-kevratourien. Pezh a fell d’ar re yaouank kaout eo un ti dezho, un dachenn da sevel ti. Evit-se eo e teuont amañ », a ouzhpenn an aotrou maer. Ha dre m’emaint tost ouzh ar burerezh ha pell a-walc’h diouzh ar mor (etre 15 ha 20 km), ez eo izeloc’h-mat (eus 39%) keidenn priz un ti e Donez eget priz unan e Sant-Nazer.

Frealzet eo tud zo en ur soñjal n’emañ ket o zi dindan an avelioù pennañ, ha pell a-walc’h diouzh flaer an tireoul neuze.

Gwir eo da skouer evit Sabrina, junterez e ti Airbus Atlantic, e Sant-Nazer, deuet un 20 vloaz zo bennak d’en em staliañ en Ecottais, ur c’harter diavaez eus Donez. Tri bugel zo ganti er gêr, hag anzav a ra n’eo ket dedennet gant pezh a c’hoarvez er burerezh. « Gouzout a reomp emaomp en ur vro lec’h ma kaver un toullad mat a lec’hiennoù industriel, hag alese un nebeut riskloù. Pezh a c’houlennomp eo ma vefe ur surentez a-zoare. »

Pell zo emañ sternerien ar burerezh, diouzh o zu, o chom war vord ar mor, en Naoned, pe war ar maez don.

Un hanter-kant bennak a annezidi ha tud ar gevredigezh Aer Broioù al Liger a oa deuet d’an emvod kelaouiñ bet aozet gant an AEDZRP d’an 21 a viz Ebrel 2023, pevar miz war-lerc’h ma vefe bet deveret eoul-maen diwar ur penton. Gant ar gevredigezh e oa bet roet d’an dud sifroù uhel ar saotradur bet muzuliet war-lerc’h a darvoud. Mantret e oa meur a hini e-touez an dud bodet e sal lies-implij an ti-kêr.

« Petra zo kaoz n’eo ket bet kelaouet an dud ? », eme un annezad heuget. « Ma vefe bet lâret din e vefen chomet bac’het ha n’em befe ket laosket ma bugale e Donez », a ouzhpenne ur vamm yaouank. « Pa soñjan e oamp e vakañsoù gant hor bugale, memes tra ! », a huche unan all. Hag evit echuiñ : « Ret eo bet deomp stankañ an toulloù aveliñ zo war an ti. Poan-benn a oa gant tud zo. Fuloret on da vat  ! »

Bloaz war-lerc’h e oa bet lidet er burerezh kant vloaz an embregerezh Total (pe gentoc’h hini Kompagnunezh Frañs an Tireoul, deuet Total diwarni). Rémy Klein a oa bet sterner en embregerezh, n’helle ket c’hwitañ an abadenn : « Un darvoud a-zoare, en tu all da 800 den bodet », emezañ gant entan. E 2017 dija e oa bet lidet gant ar gelaouenn Ouest-France kant vloaz donedigezh an eoul-maen war vord al Liger, en ur embann ur c’haierig 16 pajennad, hag a oa bruderezh evit ar strollad Total war ar bajenn ziwezhañ.

Er c’hontrol diouzh pezh a weler evit lec’hioù purerezhioù all evel Fos-sur-Mer, ne glever ket istorioù all estreget an istor ofisiel, a zispleg deomp Renaud Bécot, ken-aozer al levr « Bevañ ha stourm en ur bed pistrius. Feulster ouzh an endro hag ouzh ar yec’hed da vare an eoul-maen. (Vivre et lutter dans un monde toxique. Violence environnementale et santé à l’âge du pétrole 2023)».

« Pezh a gavan souezhus el lodenn-mañ eus aber al Liger ez eo penaos ez eo bac’het ar speredoù pa gomzer eus an danvezioù a gas energiezh, eoul-maen, glaou (kreizenn Kordevez – Cordemais), ar raktresoù kreizennoù nukleel aet d’ar c’hleuz (Pentelloù-Le Pellerin, ar Garned – le Carnet)… Bepred gant ar soñj e vefe bet degemeret seurt obererezhioù el lodenn-mañ eus an aber. »

Ne vez bepred kaset seurt raktresoù hep na savfe enebiezh outo koulskoude, amañ pe lec’h all, « hep na vefe mouezhioù ur bihan-niver o sevel en-dro da vare gwallzarvoudoù en industriezh ».