Mont a ra ar saout da vezañ goroet o-unan. Ur robot eo a raskl ar c’haoc’h-saout war al leur. Al lodennoù maiz ha soja a vez lakaet er milimetr resis ma rankont bezañ… A-us d’ar c’hraou ez eus un dek den bennak o sellet ouzh 150 buoc’h-laezh Holstein hag ouzh ar mekanikoù. Deuet int da weladenniñ al lise da vare dorioù digor an nevez-hañv 2025. Degemer mat deoc’h en atant laezh al lise labour-douar prevez La Touche (866 lisead), e Ploermael (56).

An atant-se a vez lakaet war-wel gant renerien al lise. Danvez pedagogel a vez roet gantañ d’al liseidi a vez eno bemdez evit pleustriñ hag evit sikour d’ar c’hopridi da vagañ al loened ha d’ober war o zro, hag evit labourat er parkeier. E mod-se e vez desket el lodenn vrasañ eus al liseoù labour-douar e Breizh, pa vefent publik pe brevez.

Fier a-walc’h eo penn an atant da ginnig e diegezh d’un nebeud kerent asambles gant o bugale a c’hellfe mont da liseidi : « 150 buoc’h-laezh a vez savet ganeomp, pa ‘z eo 80 ar geidenn e tiez-feurm Frañs. An hanter brasoc’h eget ar re all omp, kazimant. War-zu an dra-se ez eer dre vras, evit kaout un optimum ekonomikel, ha peurbaeañ an arc’hant postet gant kementadoù brasoc’h. Ma vije bet 60 buoc’h ganeomp nemetken, n’hon dije ket diskouezet ar pezh a c’hoarvez war an dachenn. »

Bezañ ampletus, diskouez penaos e vo « labour-douar an amzer-da-zont », desachañ ar re yaouank… sed aze arguzennoù al labourer-douar a zo e penn an atant el lise La Touche. Ar memes traoù ‘vez klevet eus tu al lise labour-douar prevez Pommerit (796 skoliad) e Peurid-ar-Roc’h (22, e kumun Roc’h-ar-Yeodi abaoe 2019).

Ur robot-goro a zo en atant-laezh eno ivez. An daou lise labour-douar brasañ eo e Breizh ha sklaer eo an traoù ganto. Moc’h a vez savet ezdouar en daou anezho ivez. Da Evel’up (lise La Touche), pe d’ar c’hCooperl (lise Pommerit) e vez gwerzhet ar moc’h-kig ganto, an div gevelouri saverien-moc’h vrasañ a zo e Frañs. Diaes e vefe soñjal emañ an agroekologiezh e programmoù liseoù al labour-douar.

Ar c’hevredigezhioù n’o deus ket soñj anezhañ evit an diarbennoù bet kemeret gantañ evit an endro. Stéphane Le Foll, bet ministr al labour-douar pa oa prezidant François Hollande, en deus lakaet an traoù da cheñch er speredoù, avat, pa oa e penn ar ministrerezh. E 2012 en doa lañset ar Steuñv Kelenn penaos produiñ e mod all, a zo e bal lakaat an agroekologiezh da vezañ kelennet en holl liseoù a zo dindan kiriegezh e vinistrerezh.

« P’en doa divizet Le Foll lakaat ekologiezh er programmoù e voe freuz ha reuz er ministrerezh, eme André Quillivere, bet enseller e kelenn al labour-douar. Lod eus ar gargidi a glaske gorrekaat ar cheñchamant. Dalc’hus e oa bet penn ar c’habined. Pemp bloavezh en doa labouret evit ma vefe graet. En entremar e chome kalz a ijinourien evit ar cheñchamantoù ekologel, ha war an dachenn e oa tud a harze outañ, d’ar mare-hont dija. Er sindikad brasañ e oa ivez (an FNSEA, NGAS). »

Dek vloaz war-lerc’h eo cheñchet an doare da gelenn gant al lañs bet roet evit ma vefe anv eus « delc’her an danvezioù naturel » el labour-douar. Produiñ muioc’h atav a oa pal ar c’helenn betek-hen. Deuet eo an agroekologiezh d’ober e doull er programmoù. El liseoù publik, atantoù ‘zo o deus cheñchet o doareoù d’ober : nebeutoc’h a demz hag a louzoù kimiek a vez implijet gant lod. Lod all o deus plantet girzhier, pe kemeret diarbennoù labour-douar hag endro (MAE) all.

Broudet eo bet an atantoù da sevel atalieroù bio gant ar ministrerezh. « Biskoazh n’hon dije soñjet er bio a-raok », eme André Quillivere. 22 % eus gorread hollek atantoù al liseoù publik a oa bio e 2018.

Mont a ra an traoù war an tu mat, neuze… el liseoù publik. Rak chomet eo al liseoù labour-douar prevez war-lerc’h pa vez anv eus kelenn penaos produiñ e mod all. 2 600 kelenner eus al liseoù publik a zo bet stummet war ar cheñchamant doare da broduiñ hag an agroekologiezh abaoe 2020. An hanter nebeutoc’h e oa eus tu ar prevez. N’eo ket kalz, pa ouzer ez a 80 % eus 15 518 lisead breizhat ar c’helenn labour-douar d’ul lise prevez (distro-skol 2024).

E Kesoue (22) emeur e-kreiz un Diazad doureier bezhin glas, tost-tost eus bae Sant-Brieg. 524 lisead a studi en ur maner kozh deuet da lise labour-douar abaoe 1950. N’eus robot ebet evit goro saout al lise La Ville Davy. Met « en soñj robotekaat emaomp e penn-kentañ ar bloavezh 2026 », eme buan ar goprad a zo e penn an atant. N’eus nemet perzhioù mat d’ar robot, emezañ : « kavout ar c’hudennoù yec’hed abretoc’h gant an naouegezh artifisiel, aozañ al labour aesoc’h, tennañ bec’h a-ziwar hor c’horfoù... »

Ur choaz a-seurt-se a dalvez chom er sistem labour-douar stank ha kustum, gant louzoù kimiek, postañ kalz arc’hant ha produiñ kalz. Ar patrom ekonomikel-se n’eo ket an hini gwellañ, hervez ensellerezh ar c’helenn labour-douar.

En un danevell bet embannet e 2023 e skrive an ensellerezh ne oa nemet 54 diouzh an 228 atant e liseoù labour-douar Frañs a oa kempouez o c’hontoù. E Breizh ne oa nemet unan : kreizenn varc’hegezh al lise publik Kernilien e Gwengamp (22).

E-touez erbedoù pouezusañ an danevell e kaver : « mont war-zu an emrenerezh, par ma c’heller, evit ar produiñ kig dreist-holl, o tigreskiñ an temz hag al louzoù implijet evit paouez da vezañ e dalc’h diouto ». En un danevell all, bet embannet e 2017, an ensellerezh a ziskoueze gant sifroù e oa an atantoù ampletusañ ar re lec’h ma veze ar saout o peuriñ an aliesañ.

Bernard David, rener kozh al lise La Ville Davy, a zispleg en deus klasket cheñch an atant evit ma vije muioc’h emren ha padus. Pa voe rener e voe kaset labourioù modernaat da benn – gant sikour Rannvro Breizh – hag ar geot a oa deuet d’ober 70 % eus boued ar saout, pa oa 20 % a-raok.

Evit chom hep postañ kalz arc’hant er mekanikoù e oa deuet an atant da vezañ ezel eus ur c’hCUMA (ur gevredigezh a servij da meur a di-feurm da gaout mekanikoù labour-douar boutin). Met seurt strivoù ne badont ket atav. Nebeut goude ma voe aet kuit Bernard David eus al lise « e voe titlet un den all da vezañ e penn an atant. Kentañ tra en doa graet a voe postañ 500 000 € en un traktour », emezañ.

Levezonet e vez al liseidi gant an atantoù stank ha robotekaet a zeskont enno, a gav da vMatthieu*, kelenner war ar merañ en ul lise labour-douar prevez eus kreiz Breizh. Hen gwelet en doa p’en doa lakaet liseidi da dremen arnodenn dre gomz ar vachelouriezh : « Pemp kinnig diwar-benn ar robotoù-goro ‘m oa klevet en un devezh [Al liseidi eo a zibab danvez o frezegenn, NGAS] ! Padal eo spontus efedoù an doareoù-se d’ober war an endro : ar saout n’ez eont ket er-maez ken, bouetaet ‘vezont gant maiz drailhet… »

« Ar sevel chatal stank eo an doare a vez kelennet ar muiañ memes tra, e kalz liseoù, publik ha prevez », eme André Quillivere. « E-touez an dud a-vicher e harzer kalz ouzh ar pezh a aliomp », eme an enseller kozh, a oa bet rener al lise Le Gros Chêne, e Pondi, e 2024 ivez. Al labour-douar biologel, eus e du, a zo bihan-tre e blas. Evel e lise an Nivot (29). Unan eus labourerien an atant a oa hegaset pa lavare didro : « Ar ruskennoù bio, amañ, n’eo nemet un draig ouzhpenn ! »

E lise publik Bréhoulou, e Fouenant (29), e vez gwerzhet pennoù-yar kig gant ar strollad produerien Les Fermiers de l’Argoat. Lakaet e oant bet da vezañ bio e 2017. Met abaoe 2021 n’int ket mui. « N’eo ket un dibab hon eus graet, met ar marc’had en deus cheñchet trumm », a zispleg renerien al lise. Gant al Label Rouge e vez gwerzhet ar c’hig bremañ.

E Breizh a-bezh ne gaver nemet daou lise o deus lakaet o atant da vezañ bio : al lise Sucinio e Montroulez (29) evit ar gounid legumaj, hag al lise Théodore-Monod, e Reuz (35), lec’h ma vez gounezet legumaj, savet saout-laezh ha moc’h. Liseoù publik int o-daou.

Ha memes el liseoù-se e chom ar sevel chatal gant ur sistem ma zepand diouzh embregerezhioù all. E lise Reuz e labour an atalier sevel moc’h gant ur gevelouri viologel a ra gant ur rouedad hir. « Prenet e vez boued ar moc’h, ne vez ket produet en atant. N’heller ket lavar emaomp gant an doareoù vertuziusañ a zo », eme zDominique Blivet, kelenner el lise ha mouezh aotreet ar sindikad Sud Rural Territoires.

Ne ra ket berzh al label « labour-douar biologel » rak unan all a zo bet savet gant ministrerezh al labour-douar. Al label HVE (talvoudegezh uhel evit an endro) a vez dibabet gant kalz tud a-vicher, ha 52 % eus an atantoù el liseoù, e 2022. « Touellus » e vefe, avat, hervez ar FNAB (kevredad broadel al labour-douar biologel) hag an UFC-Que Choisir.

« Greenwashing » e vefe, zoken, hervez Philippe Cousinie, animatour broadel evit « Mont war-zu an agroekologiezh er c’helenn labour-douar ». « N’eus redi ebet, n’eus striv ebet d’ober evit hon atantoù ». Gant al label e rank an tiez-feurm kaout 4 % a « zanframmoù ekologel » (girzhier, pradoù…). Un dregantad izel a vez tizhet e pep lec’h dija.

Pell ‘zo e c’houlenn ar FNAB e vije lakaet eurvezhioù evit kelenn al labour-douar biologel er programmoù. Ur c’hinnig evit mont war an tu-se a voe kinniget gant ar strollad « Insoumis » pa voe votet lezenn heñchañ al labour-douar, d’ar 24 a viz Meurzh 2025. Ne voe ket dalc’het o c’hinnig. Evit poent « ne vez ket resisaet [er programmoù] pegeit e ranker kelenn an agroekologiezh, ne vez ket termenet resis petra eo na peseurt doareoù d’ober a ya e-barzh. Se ‘zo kaoz e vez diaes-tre d’ar gelennerien ha d’ar c’helennerezed perc’hennañ ar mennozh-se », a skriv kevredigezh al labour-douar biologel.

« Distrempet » eo an agroekologiezh, pe ar cheñchamant doare d’ober, er programmoù dre vras. Gant se e c’heller chom hep ober anv anezho.

« Evidon-me n’heller ket cheñch sistem na mont war-zu an agroekologiezh ma ne vezer ket engouestlet, eme Philippe Cousinie. Ma sav ar gelennerien a-enep d’al labour-douar bio, ne lakint ket kalz a youl evit komz eus an tem-se ». Lod eus ar gelennerien hag eus ar skipailhoù n’int ket « engouestlet » evit komz eus an agroekologiezh. Met lod all a zo nec’het, dreist-holl.

« Lod eus ar gelennerien ne gredont ket mui. Klasket o deus, merzhet o deus e oa arvarus an tem ha ne fell ket dezho klask ken », eme c’hGaëtan Bourdon*, kelenner war an aozañ hag an endro el lise prevez Kerlebost.

Emañ al liseidi o tont eus bed al labour-douar, barrek-tre int war an teknikoù labour-douar ha traoù resis a c’hortozont deskiñ diwar-benn al labour-douar stank. Lod eus ar gelennerien en em gav diaes dirazo. « Al liseidi a c’hortoze kaout traoù diwar-benn ul labour-douar modern-tre gant teknologiezhioù e-leizh, ha me, ispisializet ma ‘z on war an agroekologiezh kentoc’h, en em gaven pell eus an traoù ‘felle dezho », a zispleg Geneviève Sagare, kelennerez el lise Pommerit, ijinourez agronomour.

Lod eus al liseidi a sav a-enep d’an agroekologiezh. « Al lodenn vrasañ anezho a zo a-enep d’ar bio forzh penaos », eme vMarie Cadou, kelennerez e Kernilien (Gwengamp, 22). Kavout a ra dezho emañ al labour-douar bio e dalc’h al lobby ekologel, hag e vez maget an « agri-bashing ganto. »

Gant an FNSEA, sindikad pennañ al labourerien-douar, e vez graet gant teorienn an « agri-bashing ». Hervezo e vefe komzet fall eus al labourerien-douar dizehan.

« Diouzhtu pa glevez ar ger ekologiezh e c’hellez klevout chouadennoù a bep tu. Teurel a ran evezh, klask a ran farsal hag atizañ anezho un tamm », eme zDominique Blivet. Matthieu* a gont deomp ivez e santer e vez soutenet industriezh ar boued gant al liseidi el lise prevez ma vez o labourat ennañ : « Pa reer anv eus ar bio e vez klevet lod o skrignal ». N’eus ket kalz a liseidi a gred lavar int dedennet gant al labour-douar biologel. « Ul liseadez a guzhe da vat e oa he zud e labour-douar bio hag oberiant-tre e rouedadoù ar beizanted ! »

*Chañchet eo bet an añv

Unan eus palioù nevez ar c’helenn labour-douar eo deskiñ d’ar skolidi penaos produiñ e mod all, avat. Termenet e vez el lezenn heñchañ al labour-douar bet votet e miz Meurzh 2025 : « Diorren ar gouiziegezhioù hag ar barregezhioù diwar-benn an treuzkemmoù hin hag endro ».

Dindan kiriegezh ministrerezh al labour-douar emañ al liseoù labour-douar. Er rannvroioù eo Renerezh-rannvro ar boued, al labour-douar hag ar c’hoadeier (DRAAF) a vez a-us dezho, neuze. Ar renerezh-se eo a zo karget da aozañ ha da heuliañ kelenn an agroekologiezh abaoe 2014.

Un ostilh da vezañ kensavet gant al liseoù en deus ar renerezh evit se : ar Steuñv rannvroel kelenn penaos produiñ e mod all. Gant an destenn-se e c’hell pep lise lakaat palioù da vezañ tizhet war 4 bloaz evit an treuzkemmoù hag an agroekologiezh.

E 2020 en doa goulennet ar ministrerezh lañsañ al labour evit ober ur steuñv nevez. An DRAAF Breizh n’he deus graet, avat. Ar renerezh en deus kelaouet ac’hanomp e oa chomet an destenn-se « er stad a raktres abaoe 2020 » ha « ne oa ket bet embannet ». Nac’het en deus an ensavadur respont d’hor goulennoù.

Padal e ranker kaout kalz a youl bolitikel evit kas al labour war-raok en ur chanter evel hennezh. Diaes e oa bet lakaat al liseoù prevez da gemer perzh kement hag en doa graet al liseoù publik evit ar steuñv a-raok, bet lañset e 2014, a skrive an DRAAF dija, d’ar mare-se.

Met n’eus ket anv eus un teul da skrivañ nemetken. Petra a zo e-barzh, ha penaos e teu da wir ? Penaos lakaat anezhañ war ober pa n’eus den ebet e karg eus an treuzkemmoù el lodenn vrasañ eus al liseoù prevez ? Pa n’eus eurvezh ebet gouestlet d’ar programm-se ? N’eus nemet el lise Kerlebost ez eus bet anvet un den e-karg, Gaëtan Bourdon, ha roet un hanter-devezh bep sizhun dezhañ da labourat. « Pa oan kroget ‘m boa lavaret : « A-walc’h gant an taolennoù Excel, bremañ ‘vo graet traoù » », eme ar c’helenner. Lañset en deus ur programm evit plantañ girzhier ha gwareziñ ar re a oa anezho dija. Meur a ober a zo deuet da wir gantañ diwar-benn ar vevliesseurted pe digreskiñ implij al louzoù kimiek.

Eilrener al lise La Touche e Ploermael a zo e karg eus ar C’helenn penaos produiñ e mod all. Goude dek vloaz a steuñvoù e anzav ez eo « cheñch ar c’hlogorennoù da lakaat LED » ha « kizidikaat al liseidi evit nompas foranañ boued er c’hantin » an traoù nevesañ bet graet ganto.

« Treiñ ul lodenn eus an douaroù war-zu al labour-douar biologel » a oa pal pennañ al lise hervez e steuñv Produiñ e mod all evit 2020-2024. En un daolenn rakselloù e kinnig an teul tizhout « 100 % e 2025 » zoken. Pemp bloavezh goude n’eus hini ebet eus atalieroù an atant e labour-douar biologel. « Kaout un atalier bio evit ober brav ne dalvez mann ebet, ha pa weler marc’had al labour-douar bio hiziv n’eo ket aes kempouezañ. Hor mod da broduiñ a glot gant ar pezh a vez graet hag ar pezh a vez gortozet gant an dud, d’hor soñj », eme an isrener.